İzmir’in 8 bin 500 yıllık tarihi bir keşif kıssasında gizli

Bornova ilçesi Karacaoğlan Mahallesi’nde Manda Çayı kıyısında bulunan Yeşiova Höyüğü, İzmir’in birinci yerleşim yeri olarak kabul ediliyor. İzmir’in 8 bin 500 yıllık tarihinin olduğunun anlaşılması ise enteresan bir keşif kıssasında gizli. Fotoğraf işi öğretmeni 72 yaşındaki Alibeke Özkan, emekli olmadan evvel doğal taş ve minerallere merak sardı. Bu mevzuda çeşitli incelemeler yapan ve doğal taşlarla ilgili dokümanları araştıran Özkan, 2003 yılında İzmir Büyükşehir Belediyesinin Buca’da yaptığı parkı gezmeye çıktı. Park imali için İzmir’in farklı bölgelerinden getirilen toprakları incelemeye koyulan Özkan, toprakların ortasında yeşil bir taş buldu. Ovuşturduğunda elinde balta formunda yontulmuş bir taş tuttuğunu fark eden Özkan, bu taşın arkeolojik bir kalıntı olduğunu düşündü. Özkan, bulduğu taşı İzmir Arkeoloji Müzesi’ne teslim ettiği sırada İzmir’in 5 bininci yaşının kutlamaları için çalışmalar yapılıyordu. Müze vazifelileri, çabucak kelam konusu parkta tarama çalışması başlattı, bölgede pek çok arkeolojik kalıntı daha bulundu. Parka getirilen toprağın Yeşilova Höyüğü’nün bulunduğu bölgeden alındığının anlaşılması üzerine 2005 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Kısmı ortak teşebbüsüyle Doç. Dr. Zafer Derin başkanlığında hafriyat çalışmaları başladı. Höyüğün bulunması ile birlikte İzmir’in 5 bin değil aslında 8 bin 500 yıllık bir tarihi olduğu ortaya çıktı. İzmir’in bilinen tarihini değiştiren Özkan o devirde yaşadıklarını anlatırken, hafriyat lideri Derin ise Yeşilova Höyüğü ve devam eden hafriyat çalışmaları hakkında bilgi verdi.

“Arkeologlar heyecanlandı”

Emekli fotoğraf işi öğretmeni Alibeke Özkan, “Emekli olmadan evvel taşlara bir ilgim gelişti. Doğal taşları, mineralleri incelemeye başladım. Yorulduğum bir akşam yürüyüşe çıktım. Büyükşehir tarafından yapılmakta olan parkta yürürken, kenara öbür bölgelerden getirilmiş toprakların döküldüğünü gördüm. İzmir’in etrafından getirilen bu topraklarda ne çeşit mineral ve taşlar var diye merak ettim. Toprağın içinden yürürken, yeşil rengi bariz olan bir taş gördüm. Elime alıp ovuşturduğumda taştan yontulmuş bir balta olduğunu fark ettim. Taş periyoduna, en azından neolitik çağa aitti. Taşın çok eski bir kesim olduğunu anladım. Ben sanat tarihi de okumuş bir beşerim. Elimde kitaplar da var. Zati her şey beynimde. Bu sayede o toprağa farklı bakmaya başladım. Sonra öteki modüller da buldum. Taşlar, midye kabukları, kemikler, dişler gördüm. Hepsini bir poşete koyup konuta götürdüm. Oğlumla tekrar parka gerçek gittik ve o da taştan yontulmuş bir balta buldu. Sonraki gün hepsini İzmir Arkeoloji Müzesi’ne götürdük. Modülleri gören arkeologlar, ‘eğer bu kesimler belgelenirse İzmir’in yaşının 8 bin 500 olduğu anlaşılabilir’ dedi. Tarih 2003’tü. O vakitler İzmir’in 5 bininci yaşının kutlama çalışmaları vardı. Müzenin müdürü ve oradaki işçilerle birlikte toprak dökülen alanı taradık. Toprak alınan yer çabucak belirlendi. Bornova’da bir yer olduğu anlaşıldı ve toprak alımı durduruldu. Hafriyat çalışmaları yapıldı ve Yeşilova Höyüğü’nün bulunmasına bu halde katkı sağlamış oldum” dedi.

“Parkın ismi ‘Yeşilova Antik Park’ olabilir”

Höyüğün bulunmasına yardımcı olduğu için çok memnun olduğunu belirten Özkan, “Böyle bir şeye vesile olabileceğimi düşünmüyordum fakat ben inceleyici bir beşerim. Sanata ilgim de olduğu için taşı fark edebildim. O taşı görüp değerli bir taş olduğunu anlamayan beşerler da çıkabilirdi. O taşı bulan diğer bir kişi taşın ne kadar para edeceğini de düşünebilirdi fakat ben hiç bu formda düşünmedim” diye konuştu. Özkan, ismi olmayan Buca’daki parkın isminin ‘Yeşilova Antik Park’ olabileceğini, bunun için yetkililerin çalışma yapabileceğini söyledi.

“Üst üste 15 defa yerleşilmiş bir höyük”

Yeşilova Höyüğü ve devam eden hafriyat çalışmaları hakkında bilgi veren Doç. Dr. Zafer Derin de, “2003 yılında öğretmen Alibeke Özkan, Buca’da yapılan bir parkta dolaşırken toprak modülleri ortasında pişmiş topraktan eserler bulup müzeye bildirdi. O evreden sonra müze, Bornova’dan toprak alınıp parklara serildiği haberini verince alana gelip araştırma yaptım. Araştırma sonucunda, toprak alınan yerlerden farkında olmadan bir kültürün yavaş yavaş taşındığını gördüm. Çabucak duruma müdahale ederek alanı muhafaza altına aldık. 2005 yılında birinci çalışmaları yaptığımızda, İzmir’in 5 bin yıllık bir kent olduğu düşünülüyordu. Bu bulgular sayesinde İzmir’in tarihinin 8 bin 500 yıl önceye gittiğini, buradaki kalıntıların İzmir’in birinci yerleşenlerine ilişkin olduğunu anladık. Burası 50 bin metrekarelik bir alan ve 2 metrelik alüvyonun altında bir yerleşim var. Üst üste 15 sefer yerleşilmiş bir höyük. Natürel ki çok sıkıntı bir çalışma ve bugüne kadar yaptığımız çalışmalarla 8 bin 500 yıl öncesine giden tarihleri elde ettik” tabirlerini kullandı.

“Bir kişi sayesinde İzmir’in geçmişini kurtardık”

Çalışmaların 2005 yılında kurtarma hafriyatı olarak başladığını kaydeden Derin, şöyle devam etti:

“2008 yılından itibaren büyük çaplı bir çalışmaya gerek olduğunu gördük. Buradaki emelimiz yalnızca var olan yapıtları kurtarmak değil, İzmir’in geniş çaplı geçmişini öğrenmekti. 15 yıllık mühlet içinde İzmir’in geçmişine dair birçok gerçeği de ortaya çıkardık. Bu çalışmayı Kültür Turizm Bakanlığı ve Ege Üniversitesi ismine yürütüyorum. Çalışmaları Kültür Turizm Bakanlığı, Ege Üniversitesi, İzmir Büyükşehir Belediyesi ve Bornova Belediyesi takviyeleri ile sürdürüyoruz. Bizim yaptığımız, kent içi arkeolojidir. Kent içi arkeolojinin en büyük zorluklarından biri de süratli kentleşmedir. Kentleşirken, görülmediği takdirde kalıntıların hepsi binaların altında kalabilir. Hakikaten Alibeke Özkan üzere hassas bir insan olmasa bu türlü bir yerin bulunması tahminen de imkansız olacaktı. Zira bulunduğumuz yerin üzerine bugün yüksek binalar yapılmış olacaktı. Burayı bulamasaydık, 5 bin yıl öncesine dayanan Yassı Zirve’yi de keşfedemeyecektim ve oraya da villalar yapılacaktı. Bir hassas kişi sayesinde zincirleme olarak İzmir’in geçmişini kurtarmış olduk. Bu manada Alibeke Özkan’a minnettarız.”

Denizle uğraşıyorlardı, özgürlüklerine düşkünlerdi

Yeşilova Höyüğü’nde 8 bin 500 yıl evvel yaşayan topluluk hakkında bilgiler veren Doç. Dr. Derin, şöyle konuştu:

“Burada, denizden biraz uzak üzere duran lakin denizi çok yeterli kullanan bir toplum olduğunu gördük. Çipura dahil olmak üzere birçok iri deniz hayvanının kemiklerini, midye kabuklarını bulduk. Çok sayıda balıkçı ağ tartıları gördük. Bu da topluluğun denizle haşır neşir olduğunu gösteriyor. Suyla çok bağlantılı olmuşlar. Yeşilova etrafındaki dereleri de bir metro üzere kullanmışlar. Dereye atladıkları üzere denize ulaşabilmişler. Öte yandan birbirinden farklı kulübelerde yaşamışlar, özgürlüğü sevmişler ve Egeliler üzere kırma çatılı meskenler yapmışlar. Ayrıyeten taştan konutlar de inşa etmişler. Ayı ve panter üzere hayvanların o bölgede varlıklarının olduğunu gördük. Bölgede yaşayanlar, panteri kutsal olarak görmüşler ve pişmiş kaplara panter figürleri işlemişler. Buradaki beşerler, doğayı kutsal olarak gören ve tabiatın tüm nimetlerinden faydalanan, tarım ve üretim yapan bir toplulukmuş. Çanak çömlek ürettikleri üzere taş alet ürettikleri yerleri de bulduk. Örneğin bir yerin içinde dokuma tezgahının yüklerini yapmışlar ve bunu yaparken kaç tane tartı yaptıklarını ve kaç tane daha yapacaklarını taşa işlemişler. Yani çalışmalar sırasında yaptıkları üretimin defterini de bulmuş olduk.”

İzmir’e yerleşen birinci Egeliler

Yeşilova Höyüğü’nde yaşayan insanların İzmir’in içine yerleşen birinci Egeliler olduğunu belirten Doç. Dr. Derin, “Bu devir, ‘Cilalı Taş dönemi’ dediğimiz Neolitik Çağ’a denk geliyor. Milattan evvel 6 bin 500 yıllarına kadar giden bir tarihi süreçleri var. Yaklaşık 800-900 yıl boyunca aralıksız olarak burada yerleşmişler ve sonra bölgeyi terk etmişler. Onların hayatlarına ait bulamadığımız tek şey cesetleri, yani mezarları. Bir gömü durumu yok. Tahminen ölüleri açığa bırakıyorlardı, tahminen tabiatla birlikte özdeşleşen bir meyyit gömme uygulamaları vardı. Bir gün çalışmalar sonucunda herhalde onu da keşfederiz. Bu höyükte Cilalı Taş dönemine ilişkin üst üste 10 köy var. Şu an bu 10 köy içerisindeki son köyü çalışıyoruz. Defter yaprağı üzere çevirip çevirip okuyacağımız 9 tane daha köy var” dedi.